Tôi ngỏ ý muốn tìm hiểu về chiếc rơkel, chị Ma Tham vui vẻ bảo em gái sang nhà bố đẻ mượn rơkel, rồi bắt đầu trình tấu và diễn giải. Này là điệu "Con sóc" (Pro) gửi gắm về thân phận người con không có cha có mẹ, sống thui thủi một thân một mình, đơn độc giữa rừng sâu, chỉ còn biết bầu bạn cùng con chim con sóc, kiếm được quả gì thì ăn cùng nhau. Pro có giai điệu chậm, buồn, xa vắng, nao lòng. Này là bài "Ru con" (Ryou anặh) nhẹ nhàng, khoan thai, trìu mến, đong đưa, đong đưa. Còn đây là điệu rơkel đưa tiễn người về nơi chín suối. "Trước khi đi chôn, mình thổi ru đưa tiễn, linh hồn người quá cố sẽ ở lại bên mình"- Ma Tham ngập ngừng chia sẻ. Âm điệu rơkel trong bài này nỉ non, day dứt, đắm chìm trong kỷ niệm về người đã đi vào thiên cổ nhưng không hề bi lụy mà là sự ru vỗ, an ủi người ở lại, dặt dìu tiễn linh hồn người đi. "Có hết, nó "'nói" ở trong này này!", Ma Tham ngừng thổi, vừa nói vừa chỉ tay vào chiếc rơkel: "Vui cũng có, buồn cũng có, thủ thỉ tâm tình có, đối đáp thách thức nhau có".

Rơkel gồm 1 quả bầu giữ vai trò hộp âm, cùng 6 ống nứa chia thành 2 hàng: trên 4 ống, khoét 4 lỗ, tương ứng với các âm đô, rê, mi, fa và dưới 2 ống, khoét 2 lỗ, nhưng chỉ tạo ra mỗi âm sol. Rơkel thiếu hai nốt la và si. Cách thức sử dụng Rơkel như sau: thổi hơi vào cuống quả bầu, các ngón tay cái, trỏ, giữa và ngón áp út của bàn tay trái giữ lỗ thoát hơi của 4 ống nứa hàng trên, còn ngón tay cái và ngón trỏ của bàn tay phải thì giữ lỗ thoát hơi của 2 ống nứa hàng dưới. Rơkel có thể dùng độc tấu, hoặc hợp tấu với các loại nhạc cụ khác như chiêng (cing sàrr), trống (sơgơk) và làm nhạc nền cho các điệu dân vũ Tamya Ariya, T'rum-pô, Dam dra... Trong dàn nhạc hợp tấu, rơkel đóng vai trò giữ nhịp, tâm sự dọc chiều lễ nghi. Rơkel tấu trước, cồng chiêng đánh theo sau, tạo nên bản hòa âm uyên bác, đa nghĩa. Tín niệm người Chu Ru cho rằng, sự thông nối giữa rơkel và cồng chiêng là sự thông nối giữa âm và dương, giữa vợ và chồng, giữa đực và cái. "Không biết cái nào là vợ cái nào là chồng, nhưng âm dương (vợ - chồng, đực - cái) thì phải "ăn" nhau"- Ma Tham nói. Tuy nhiên, kèn bầu khác cồng chiêng ở chỗ: nếu cồng chiêng chịu sự ràng buộc nghiêm ngặt của tín ngưỡng đa thần, chỉ được sử dụng vào các dịp lễ hội đặc biệt và trước khi sử dụng bao giờ chủ làng (pô plei) cũng phải tiến hành nghi lễ để xin phép thần linh, thì rơkel ngược lại đã được thế tục hóa, mặc dầu vẫn nằm trong quan niệm vạn vật hữu linh. Do vậy, người Chu Ru sử dụng rơkel ở mọi lúc mọi nơi, trong mọi trạng thái tình cảm. Bài vui thì có: Cúng thần đập nước, mừng lúa mới, mừng nhà mới, cưới hỏi..., với tiết tấu nhanh, rộn ràng, linh thiêng. Bài "Lấy lửa" (Mặ ơpui), rơkel lại thủ thỉ tâm tình. Bài "Tập trung" (Tơri gùm), rơkel nói: cùng nhau về bên ché rượu cần, ai cũng ở nhà xa là chia rẽ, hãy tập trung một chỗ, cùng sống với nhau nhằm tránh hoang mang, sợ hãi trước hiểm họa thiên nhiên, thú dữ. Rơkel ngân, cuốn, du dương, gọi mời. Bài "Giao duyên", rơkel tha thiết, quấn quyện, ngọt ngào: Tôi yêu đằng ấy, đằng ấy có yêu tôi không? Tôi thương đằng ấy, đằng ấy thương tôi chứ? Nam thanh nữ tú Chu Ru thích những điệu rơkel nhanh, mạnh, kiêu hãnh, vui tươi, trong khi những người già Chu Ru yêu các điệu trầm, man mác, nhuốm màu hoài niệm. Mỗi một thông điệp gắn liền với một điệu thức, một bài bản riêng, không hề lẫn lộn. Người thổi hay rơkel là phân biệt ở chỗ rơkel có đủ điệu thức hay không, âm sắc có chuẩn, đầy đủ hồn vía không.

Nhẹ lướt đôi tay trên chiếc rơkel, Ma Tham đưa tôi vào một thế giới thần tiên siêu thực, nhưng cũng hết sức bình dị và rất đời, qua những giai điệu bổng trầm: khi trầm thiêng như tiếng sấm rền dội vang từ vách núi, lúc thâm u như tiếng gió giữa đại ngàn, khi nhấn nhá như con nước xuôi dòng, lúc lả lướt như giọt nắng cuối chiều...

Bỗng có tiếng gà gáy khan bên đồi. Tôi biết phần việc của mình đã xong.

Rời sơn thôn về lại phường phố, người Chu Ru tiễn tôi bằng những bàn tay ân tình, những giọng cười vang vang, những ánh mắt giao đãi sắc lửa. Gió hú, điệu rơkel gọi. Bên tai tôi chợt vẳng xa lời Ma Tham: "Có hết, nó "nói" ở trong này này!".

Ma Đanh đường về không chiêm bao mây trắng, không có lá buồn gầy để nuôi dưỡng những mùa xanh sau. Nhưng ở đó có những con người biết làm lụng và ca hát, lam lũ cuốc cày mà vẫn không quên cất lên trời những mùa lễ lạc, cằn cỗi đói nghèo mà vẫn ngẩng cao đầu đối thoại cùng siêu nhiên. Tạm biệt Ma Tham, tạm biệt những khuôn mặt dặc dài nắng gió, tạm biệt điệu thức rơkel, trong tôi lại mê man những thang âm ngày mới. Thang âm của niềm tin đại ngàn.

Trịnh Chu

-----------------------------

^(*) Thang âm là thuật ngữ dùng trong âm nhạc. Thang âm giống như một bảng phối màu của một họa sĩ. Đó là một tập hợp con của tất cả các nốt có sẵn, được chọn vì cách chúng liên hệ đến nhau. Mỗi loại thang âm có một âm thanh riêng biệt, và nhiều người có cảm xúc đặc biệt với từng thang âm riêng. Có 2 thang âm chính: Thang âm trưởng (có tính chất chuẩn về Nam tính: rõ ràng, cởi mở, hướng ngoại) và thang âm thứ (có tính chất chuẩn của Nữ tính: sâu lắng, mềm mại, hướng nội).